Cam i'r Deheubarth

Yn dilyn ei gyfrolau ar archaeoleg gogledd Cymru a'r gororau, mae Cam i'r Deheubarth yn archwilio a dadansoddi henebion a chofadeiliau'r de-orllewin. O olion cyntefig yn ogofau arfordir Gŵyr i greiriau abaty Ystrad Fflur, cawn ein tywys drwy hanes cyfoethog yr ardal yn arddull unigryw yr awdur.

Following on from his volumes on the archaeology of north Wales and the Marches, Rhys Mwyn now explores and analyses the ancient monuments of south-west Wales. From primitive remains in the caves of the Gower coast to the treasures of Strata Florida abbey, we are guided through our rich history by a masterful storyteller.

Ers darllen Cam i’r Deheubarth mae gen i restr o lefydd yr hoffwn i ymweld â nhw: Bedd yr Afanc, bryngaer Carnalw, Cerrig Breudeth, Croes Nanhyfer a rhes gerrig Parc y Meirw. Ac er byddai'n rhaid teithio i’r dwyrain yn hytrach na’r gorllewin, mae’r llyfr hefyd wedi tanio dyhead i ymweld â Chôr y Cewri ar Wastadedd Caersallog.

Dyma’r drydedd gyfrol i Rhys Mwyn ei sgrifennu yn tynnu ar ei ddiddordeb a’i brofiad o archaeoleg. Y tro hyn mae'r awdur yn canolbwyntio ar dde-orllewin Cymru, ar y Deheubarth, ardal gyfoethog o ran ei safleoedd archaeolegol.

Mae thema i bob pennod a’r penodau hynny wedi’u trefnu yn gronolegol, gan ddechrau gydag ogofâu'r cyfnodau Paleolithig a Mesolithig ac yn gorffen gydag archaeoleg filwrol y bedwaredd ganrif ar bymtheg a’r ugeinfed ganrif. Ar y daith mae yna sylw i siambrau claddu'r cyfnod Neolithig, bryngaerau Oes yr Haearn, olion Rhufeinig, safleoedd sy’n gysylltiedig â’r Arglwydd Rhys, a llawer mwy.

Ceir ymdrech i osod pob thema yn ei chyd-destun hanesyddol ac archeolegol ar ddechrau’r penodau, ac mae yna gyfeirio at chwedloniaeth, straeon lleol, ysgolheictod ac ymchwil hefyd. Ac i mi, dyna lle mae Rhys Mwyn ar ei gryfaf a mwyaf brwdfrydig, pan mae’n olrhain y damcaniaethau a’r datblygiadau archaeolegol sydd wedi bod dros y blynyddoedd.

Mae’r bennod ar gysylltiad cerrig Côr y Cewri â Sir Benfro yn enwedig yn hynod o ddiddorol; mae yna drafododaeth ar y gwahanol ddamcaniaethau am sut y teithiodd y cerrig i Gaersallog a’r ymdrechion i ddarganfod o ble yn union y daeth y cerrig. A dwi’n arbennig o hoff o’r term seicoddaearyddiaeth, a’r ffordd mae hynny’n caniatáu i rywun olrhain hanes Rhufeinig trefn Caerfyrddin, er bod mwyafrif olion y dref o'r oes honno wedi hen ddiflannu.

Yr adran ar archaeoleg amgen oedd lleiaf apelgar i fi, am fy mod i’n teimlo bod cymaint mwy y gellid fod wedi’i ddweud. Mae yna destun llyfr ar wahân yma, yn fy marn i, ac efallai dyna pam na ddarllenais y bennod gyda’r un diddordeb â’r lleill.

Mae'r gyfrol hon yn ysbrydoli pobol i grwydro ac i ddarganfod, a hefyd i ymweld â safleoedd heblaw'r rhai amlwg. Yn naturiol, rhoddir sylw i safleoedd adnabyddus fel Pentre Ifan ac Abaty Ystrad-fflur, ond, mae yna hefyd sawl llecyn oedd yn gwbl ddieithr i mi. A cheir cyfeirnodau OS, mapiau, a chyfarwyddiadau ar sut i gyrraedd y safleoedd. Fe fyddai map sy’n cynnwys pob un safle wedi bod o ddiddordeb hefyd, er mwyn gweld lle maen nhw mewn perthynas â'i gilydd, a chynllunio ymweliadau ar sail hynny. Ond cwyn fach yw honno! Dwi wedi mwynhau'r cipolwg ar y gwahanol gyfnodau a’u holion archaeolegol, ac yn bwriadu ymweld â sawl un o’r safleoedd yn y dyfodol.

Cerian Arianrhod

Adolygiad o www.gwales.com

Awdur: Rhys Mwyn

Iaith: Cymraeg

Nifer y Tudadlennau: 304

Dyddiad Cyhoeddi : Mehefin 2019

ISBN: 9781845276911 (1845276914)

Publication Date June 2019

Publisher: Gwasg Carreg Gwalch, Llanrwst

Format: Paperback, 215x138 mm, 304 pages

Language: Welsh